ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΈΒΕΣ - Πομφόλυξ

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ 

Γράφει η συγγραφέας και αρθρογράφος  Ηρώ Καραμανλή

«…Δεν «πλουταίνει» πάντα μια γλώσσα η εισροή ξένων λέξεων στο αίμα της. Τέτοιες επιδρομές γνώρισαν, φυσικά, όλες οι γλώσσες της οικουμένης- και η ελληνική έχει «δανείσει» άπειρες λέξεις σ’ άπειρες συναδέλφους της. Αυτός στάθηκε, άλλωστε, ο μοναδικός «ιμπεριαλισμός» μας. 

Τώρα, αντιστράφηκαν οι όροι, και το φαινόμενο της ξενικής εισβολής έχει πάρει διαστάσεις ιλαράς, τόσο εξαιτίας της πατρογονικής ξενομανίας μας, όσο κι εξαιτίας των αμέτρητων ξένων τεχνικών κι επιστημονικών όρων, που μπαίνουν ατελώνιστοι στη γλωσσική μας επικράτεια», λέει ο Μάριος Πλωρίτης.  Δεν έχει άδικο ο Πλωρίτης αν σκεφτεί κανείς πως πλήθος ξένων λέξεων κοσμεί το καθημερινό μας λεξιλόγιο, όπως : σόου (αγγλ. Show),  σερβίς (γαλλ. service),  πρότζεκτ (αγγλ. project),  σεφ (γαλλ. chef),  αμπαλάζ (γαλλ. emballage),  κόνσεπτ (αγγλ. concept),  μπουτίκ (γαλ. boutique),  φορμάτ (αγγλ. format),  ντοκιμαντέρ (γαλλ. Documentair), κ.α. 

«Αν είχαμε λίγη έγνοια για τη γλώσσα μας, θα κάναμε αυτό που έχουν από καιρό κάνει οι Γάλλοι: θα συστήναμε μια επιτροπή από γλωσσολόγους κι άλλους ειδικούς, για να αποδώσει υπεύθυνα τους ξένους όρους στα ελληνικά και να καθιερώσει το σωστό νόημα και τη χρήση τους».*

Η ΛΕΞΗ

Πομφόλυξ –υγος, ουσιαστ. Θηλ

.Σύνθετη λέξη που προέρχεται από την λέξη πομφός (κάθε είδους φουσκα στο δέρμα), το εκφραστικό ένθημα <λ>  και το επίθημα –υγ-ς. Πομφόλυγα είναι η φυσαλίδα, η φουσκάλα. Ο Πλάτωνας την αναφέρει ως «πομφόλυξ ύδατος» (φουσκαλίδα νερού) ενώ ο Ησύχιος εξηγεί «πομφολυγώδες κόσμημα ασπίδος, αλλαχού ομφαλός». Ο Αριστοφάνης αναφέρει  «κόσμημα τι της κεφαλής, δ’ έφερον αι γυναίκες…» (Βατρ. Αποσπ. 309, 13), και ο  Σουίδας λέει πως πομφόλυξ είναι ο εκβρασμός ύδατος, «πομφολυγοπαφλάσμασιν  εν ταις δίναις των υδάτων», (Αριστ.  Βάτρ. από τη σκηνή : οι Βάτραχοι επιμένουν να τραγουδούν με ήλιο και με βροχή). Και ενώ η λέξη κατά την αρχαιότητα ήταν γένους θηλυκού, μεταγενέστερα άρχισε να χρησιμοποιείται και στο αρσενικό γένος. Σήμερα, όταν χρησιμοποιούμε τη λέξη μεταφορικά, εννοούμε την ακατάσχετη και ανόητη φλυαρία, τον κενό από περιεχόμενο λόγο κι εκείνον που ρυπαίνει τα ώτα μας με φληναφήματα και αερολογίες. (Εννοούμε επίσης και το word της Microsoft που δεν αναγνωρίζει τη λέξη «ώτα» και μού τη βγάζει λάθος).

Ο κίνδυνος λοιπόν ελλοχεύει και στην προχειρότητα μερικών μεταφραστών των ξένων λέξεων ή των αρχαίων κειμένων στη νεοελληνική. Σ’ αυτό το σημείο χωράει και μία ιστορική παρένθεση. Η αυλαία ασφαλείας των αγγλικών θεάτρων λέγεται και σιδηρά αυλαία γιατί είναι κατασκευασμένη από σιδερένια ελάσματα. Όταν ο Τσώρτσιλ το 1947 – αν θυμάμαι καλά – είπε ότι ένα iron curtain κατέβηκε και χώρισε τις χώρες του Σοβιετικού μπλοκ από τη Δύση, αυτή την αυλαία υπονοούσε. Η ελληνική μεταφραστική προχειρολογία απέδωσε τον όρο ως «σιδηρούν παραπέτασμα» αντί του ορθού «σιδηρά αυλαία». Και το μεταφραστικό λάθος δημιούργησε φραστικό καθεστώς. 

Αυτή την ανεπάρκεια τη συναντάμε και σε λεξικά έγκυρα, των οποίων ο απρόσεκτος λεξικογράφος, απαξιοί να συμβουλευτεί παλαιότερα ή αρχαία λεξικά.  Σε πρόσφατη έρευνά μου  για τη λέξη ασκαρδαμυκτί – η λέξη αναφέρθηκε και δημοσιεύθηκε σε προηγούμενο άρθρο – συνάντησα τη λανθασμένη έννοια «ξαφνικά, πολύ γρήγορα» και μάλιστα από καθηγήτρια της φιλολογίας που προετοιμάζει μαθητές του Λυκείου για την εισαγωγή τους στο Πανεπιστήμιο. 

Γραπτά τεκμήρια έχουμε από το 1500 π.Χ. που φωτίζουν πτυχές του τότε παλαιού κόσμου, ενώ ο Τζων Τσαντγουικ είχε δηλώσει πως ακόμη δεν γνωρίζουμε τις απαρχές της γλώσσας μας. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να ανατρέχουμε σε αξιόπιστες πηγές αν θέλουμε οι γνώσεις μας για τις λέξεις της ελληνικής γλώσσας να είναι αποτελεσματικές και καρποφόρες για το μέλλον. Γιατί η γραφή είναι η μνήμη της ανθρωπότητας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

*ΤΕΧΝΗ, ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ, ΜΑΡΙΟΣ ΠΛΩΡΙΤΗΣ, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, 1988

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΟΠΩΣ ΤΟ ΕΖΗΣΑ, ΣΤΑΘΗΣ ΣΠΗΛΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΛΕΞΙΚΟ LIDDELL &  SCOTT

ΛΕΞΙΚΟΝ ΣΟΥΙΔΑ Ή ΣΟΥΔΑ

Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα Πρωινή 20/12/2021

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ - Μελίπτορθος

 

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ Γράφει η συγγραφέας και αρθρογράφος  Ηρώ Καραμανλή Η καθιέρωση των Ολυμπιακών αγώνων αποδίδεται στον Ηρακλή. Ο Διόδωρος Σικελιώτης αναφέρει σχετικά :  «Όταν εκτέλεσε και αυτόν τον άθλο, εγκαινίασε τους ολυμπιακούς αγώνες, αφού διάλεξε για μια τόσο μεγάλη πανήγυρη την ωραιότερη τοποθεσία, που ήταν η πεδιάδα στις όχθες του Αλφειού ποταμού, όπου καθιέρωσε αυτούς τους αγώνες προς τιμή του Δία, του πατέρα του». (Διόδωρος Σικελιώτης 4,14). Ομοίως και ο Απολλόδωρος : «Καθιέρωσε (ο Ηρακλής) και τους Ολυμπιακούς αγώνες και ίδρυσε βωμό προς τιμή του Πέλοπα και έκτισε έξι βωμούς για τους δώδεκα θεούς του Ολύμπου.» (Απολλόδωρος  2. 140-141). Στην ελληνική μυθολογία με το όνομα Ρόπαλος είναι γνωστός ένας από τους βασιλείς της Σικυώνας. Ο Ρόπαλος ήταν γιος του Φαιστού, γιου του Ηρακλή. Πιστεύεται ότι, στη συνωνυμία του βασιλιά Ροπάλου με το ρόπαλο, το όπλο του Ηρακλή, πρέπει να υπάρχει κάποια σχέση.  Το ρόπαλο υπήρξε αχώριστο οδαίο του Ηρακλή σε όλα του σχεδόν τα επιτευγματα και πηγές αναφέρουν ότι ήταν κατασκευασμένο από κότινο (αγριελιά).   Ωστόσο,  σε άρθρο του ο Δρ. Καλλιανιώτης Αθανάσιος αναφέρει  :  < O Θεόκριτος έγραψε πως ο ήρωας ξερίζωσε μιαν άγρια ελιά από το όρος Ελικώνας μαζί με τις ρίζες της και χωρίς να την αποφλοιώσει … (αλλά) οι ρίζες της ελιάς, αν παρέμεναν άκοπες, δημιουργούσαν προβλήματα ισορροπίας στο χειρισμό του ροπάλου. Και κυρίως σήμερα γνωρίζουμε ότι το ξύλο της άγριας ελιάς έχει ελάχιστες έως μηδαμινές τυλώσεις, δηλαδή σκληρούς όγκους ή ρόζους…> και καταλήγει  < … Τώρα, πώς προήλθε η αμάρτυρη γνώμη ότι το ρόπαλο του Ηρακλέους ήταν κατασκευασμένο από φράξο (μελία) ; Πρώτον από την σκληρότητα του ξύλου της μελίας, από την οποία σύμφωνα με τη φαντασία του ποιητή Ησίοδου κατασκευάστηκε το τρίτο γένος των ανθρώπων, ανελέητο και σκληρό (δεινόν τε καὶ ὄβριμον).Έπειτα, ακολούθησε η εικαστική τέχνη. Στην ερυθρόμορφη αγγειογραφία το ρόπαλο του Ηρακλή απεικονίζεται με μπουντάκια, δηλαδή ρόζους...>   Η ΛΕΞΗ Μελίπτορθος – ο / μέλι + πτόρθος* (νεαρός βλαστός)

Ο Όμηρος στην Οδύσσεια, «πτόρθο» εννοεί το νέο, τρυφερό κλαδί του φυτού, το βλαστάρι (α. «ἐκ πυκίνης δ' ὕλης πτόρθον κλάσε χειρὶ παχείῃ φύλλων». Ο Ησίοδος, «πτόρθο» ονομάζει την βλάστηση, την  έκφυση κλώνων («φύλλα δ' ἔραζε χέει, πτόρθοιό τε λήγει». Και ο Σουίδας «πτόρθους και κλώνας» ονομάζει «τας εκφύσεις των δένδρων».

Το λεξικό  Liddel & Scott αναφέρει πως «πτόρθος μέγας» ονομαζόταν το μεγάλο ρόπαλο τού Ηρακλή, η μεγάλη κλάρα.

Διασταυρώνοντας τις πηγές μου – την αναφορά για τη φράση «πτόρθος μέγας» που αποδίδεται στο ρόπαλο του Ηρακλή, το δένδρο μελία με τους πολυάριθμους ρόζους από το άρθρο του Δρα  Καλλιανιώτη και το ρόπαλο του Ηρακλή που απεικονίζεται σε αρχαίους αμφορείς με πλείστους ρόζους – εικάζω πως το α’ συνθετικό της λέξης «μελίπτορθος» ίσως και να προέρχεται από το δένδρο «μελία». 

Σήμερα, η φήμη του Ηρακλή και των άθλων του, έχει ξεπεράσει τα σύνορα της Ελλάδας κι έχει γίνει οικουμενική αφού η καθιέρωση των Ολυμπιακών αγώνων εμπλουτίζει τους πολιτισμούς όλου του κόσμου.  Μπορώ να πω  – χαριτολογώντας βέβαια -  πως η φήμη του μυθικού ήρωα εξαπλώνεται και στο σύμπαν και υπόσχεται μελλοντικά πλούτη που δεν είναι μόνο πνευματικά. Στην αναζήτησή μου για να αντλήσω πληροφορίες, «σκόνταψα» στον αστεροειδή 241 Germania που εκτιμάται ότι περιέχει ορυκτό πλούτο αξίας 95,8 τρισ. δολαρίων! Εχει μάλιστα ήδη δημιουργηθεί και μια λίστα στην οποία κατατάσσονται οι πέντε καλύτεροι «στόχοι». Ο Αστεροειδής 5143 Heracles (Ηρακλής) είναι ένας από αυτούς και λέγεται ότι ο ορυκτός του πλούτος κυμαίνεται γύρω στα 2,33 τρις. δολάρια.

* (Η ετυμολογία της λέξης «πτόρθος» είναι άγνωστη.  Έχουν διατυπωθεί διάφορες υποθέσεις, οι οποίες όμως παραμένουν ανεπιβεβαίωτες).

ΠΗΓΕΣ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ – ΔΡ.  ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΘ - ΦΡΑΞΟΣ Η ΜΕΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΡΟΠΑΛΟ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ (ΑΡΘΡΟ)

ΗΡΑΚΛΗΣ, Ο ΜΥΘΙΚΟΣ ΗΡΩΑΣ (ΑΡΧΕΙΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΤΗΣ ΕΡΤ)

ΛΕΞΙΚΟ LIDDELL & SCOTT

TOVIMA.GR -  SCIENCE - ΣΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΩΝ ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ, 3/8/2015

(Δημοσιευθηκε στην εφημεριδα Πρωινη 2/8/21 )

 

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ - Ξύναιμος

 

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ

Γράφει η συγγραφέας και αρθρογράφος  Ηρώ Καραμανλή

 Οι ειδικοί επιστήμονες μάς έχουν βεβαιώσει ότι ο άνθρωπος ήταν προορισμένος να αναπτύξει τη γλώσσα και την ομιλία του αφού ανακάλυψαν ότι ο εγκέφαλός του διαθέτει όργανα γι’ αυτό το σκοπό, τα κέντρα του λόγου. Μόλις τον 19 ο αιώνα ο Γερμανός Νευρολόγος – Ψυχίατρος Καρλ Βέρνικε διαπίστωσε πως ο λόγος γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας σε ένα σημείο στο πίσω μέρος του εγκεφάλου, πίσω από τον ακουστικό φλοιό, ο οποίος επεξεργάζεται τους ήχους. Το μέρος αυτό του εγκεφάλου πήρε το όνομα τού επιστήμονα  και καλείται «περιοχή τού Wernicke». Αυτά μέχρι το 2010 που οι επιστήμονες του Ιατρικού Κέντρου του Πανεπιστημίου του Τζόρτζτάουν με επικεφαλής τον Δρ Τζόζεφ Ραουσέκερ κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το κέντρο του λόγου στην πραγματικότητα βρίσκεται τρία εκατοστά πιο κοντά στο μπροστινό μέρος του εγκεφάλου, στον αριστερό κροταφιαίο λοβό, μπροστά και όχι πίσω από τον ακουστικό φλοιό. Αν αναρωτιέστε πόση σημασία έχει αυτή η ανακάλυψη, απαντώ τεράστια σημασία αφού θα επιτρέψει πιο αποτελεσματική  αντιμετώπιση των εγκεφαλικών επεισοδίων ή άλλων εγκεφαλικών βλαβών που προκαλούν διαταραχές στο λόγο.

 Το απίθανο σε όλη αυτή την ιστορία είναι πως πριν 2.500 χρόνια ο Ευριπίδης είχε πει : «ο Θεός… πρώτον μεν έθεσε εντός μας σύνεσιν και έπειτα έδωσε ως αγγελιοφόρον την γλώσσαν…».  Κι όταν λέει «έθεσε μέσα μας την σύνεση», δεν μιλάει αόριστα για πράγματα που ανήκουν στη σφαίρα της φαντασίας αλλά ότι ο άνθρωπος γεννιέται με τα ειδικά εκείνα όργανα (κέντρα λόγου) που αργότερα θα τον βοηθήσουν να αναπτύξει την ομιλία.

Η ΛΕΞΗ

Ξύναιμος, ο,η (επίθ.) το -ον

Ξύναιμος και σύναιμος (ξυν αντί του συν) είναι αρχαία, σύνθετη λέξη και προέρχεται από την πρόθεση συν και το ουσιαστικό αίμα. Σημαίνει, αυτός πού έχει ίδιο αίμα με κάποιον άλλο, συγγενής εξ αίματος, όμαιμος. Ο Σοφοκλής στα έργα του αναφέρει συχνά τη λέξη : «νεῑκος ξύναιμον» η μεταξύ συγγενών έχθρα, «Ζεὺς ξύναιμος» ο προστάτης τής συγγένειας Ζευς, και «οἷς ὁμόθεν εἶ καὶ γονᾷ ξύναιμος, οἵα Χρυσόθεμις ζώει καὶ  Ἰφιάνασσα» που είστε μαζί μια γενιά κι ένα αίμα, τη Χρυσόθεμη και την Ιφιάνασσα.

Ξύναιμος και Σύναιμος ονομαζόταν ο Δίας με την έννοια του προστάτη των συγγενικών δεσμών και κυρίως της αδελφικής σχέσης. Σχετικά με το Δία, έχω συγκεντρώσει από αναφορές αρχαίων κειμένων,  τετρακόσια ενενήντα εννέα επίθετα που συνοδεύουν το όνομά του. Aγαμέμνων, Aιθίοψ, Bασιλεύς, Γενέτωρ, Δαμασκηνός, Eιρηναίος, Νικηφόρος, Άφθιτος (άφθαρτος), Ύψιστος, Σωτήρ,  Yπέρτατος, Κύδιστος («Ζεῡ κύδιστε μέγιστε», Ομ. Ιλ.), είναι μερικές από τις λέξεις που χρησιμοποίησαν οι πρόγονοί μας πριν τρεις και τέσσερις χιλιάδες χρόνια για να λαμπρύνουν το όνομα του μυθικού Θεού, του Δία. Διαπιστώνουμε εν τέλει, πως η γλώσσα δεν αποκαλύπτει μόνο την ιστορία, τις ρίζες και τη διαδρομή ενός λαού μέσα στο χρόνο αλλά αναδεικνύει την ιδιοσυγκρασία, τον πολιτισμό και τις κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές πτυχές του βίου του μέσω της έκφρασης του προφορικού αλλά κυρίως του γραπτού λόγου.

Η ελληνική γλώσσα ως θεμέλιος λίθος του αρχαίου πνεύματος, είναι η βάση που επάνω της στηρίχθηκε η διάπλαση και η εξέλιξη του πολιτισμένου κόσμου. Δεν είναι τυχαίο πως το ελληνογενές λεξιλόγιο στα ξένα λεξικά είναι μεγαλύτερο σε κάθε νέα έκδοση καθώς αυξάνεται ο αριθμός των ελληνικών λέξεων. Η εύκαμπτη γλώσσα μας καθιστά την σύνθεση νέων όρων,  στα ξένα λεξιλόγια, κατανοητή αλλά κυρίως ακριβέστατη.   Γι’ αυτό δεν σταμάτησε ο δανεισμός των ελληνικών λέξεων και ούτε θα σταματήσει ποτέ…!     

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, ΙΚΕΤΙΔΕΣ, ΣΤ. 201

ΣΟΦΟΚΛΗΣ, ΗΛΕΚΤΡΑ

ΕΠΙΤΟΜΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΣΟΥΔΑ Ή ΣΟΥΙΔΑ

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ «ΗΛΙΟΥ» - «Ο ΜΥΘΙΚΟΣ ΘΕΟΣ ΖΕΥΣ» 

 Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα "Πρωινή" στις 6-12-2021