ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ - άλιος

 

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ

Μερικές φορές μπερδευόμαστε με τη λέξη «αλιτήριος» και γράφουμε με ήτα (η) αντί με γιώτα (ι) . Αυτό συμβαίνει επειδή μας παρασύρει η λέξη «αλήτης» που έχει την έννοια αυτού που περιφέρεται άσκοπα, αυτού που περιπλανιέται εδώ κι εκεί δίχως μόνιμη κατοικία. «Αλήτης» ονομαζόταν στα αρχαία χρόνια ο εξόριστος και ο επαίτης. «Αλήτες» επίσης καλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες τους πλανήτες. Ενώ η λέξη «αλιτήριος» πού προέρχεται από ρήμα «αλιταίνω» (αμαρτάνω, αδικώ) , προσδίδεται σε κάποιον που ενέχει μίασμα, οπότε σημαίνει τον αμαρτωλό και τον ανόσιο.

 

Η ΛΕΞΗ

άλιος – α – ον

Μία λέξη με τρείς έννοιες. Άλιος στη Δωρική διάλεκτο ονομαζόταν ο ήλιος.  Διαβάζουμε στον « Ἱππόλυτο» του Ευριπίδη :

«θέλγει δ’ Ἔρως, ᾧ μαινομένᾳ καρδίᾳ πτανὸς ἐφορμάσῃ χρυσοφαής, φύσιν ὀρεσκόων σκυλάκων πελαγίων θ’ ὅσα τε γᾶ τρέφει, τὰν Ἅλιος αἰθομέναν δέρκεται, ἄνδρας τε·».

(κι όπου, με την τρελή του ορμή πηγαίνει ο Έρωτας ο χρυσόφωτος, ευφραίνει ανθρώπους, ζώα θαλασσών  και βουνών κι όλα όσα τρέφει η γη, που η φλογισμένη ματιά του Ήλιου κοιτάζει).

Άλιος, σημαίνει και  μάταιος, άκαρπος, νωθρός, ανωφελής. Το λεξικό Liddell Scott  παραθέτει στο λήμμα τη λέξη «άλη» και  «ηλίθιος» κάνοντας αναφορές στον Όμηρο και τον Σοφοκλή, ενώ ο Σουίδας στο λήμμα «άλη» δίνει την εξήγηση «πλάνη» και αλλού διαβάζουμε ότι «άλη» σημαίνει η περιπλάνηση (μεταφορικά, η παραφροσύνη).

Και η Τρίτη έννοια που προσδίδουν τα λεξικά στο λήμμα «άλιος» είναι ο «θαλάσσιος» που προέρχεται από τη λέξη «αλς» (θάλασσα). Και πάλι ο Όμηρος και ο Σοφοκλής, αλλά και άλλοι, χρησιμοποιούν τη λέξη σαν επίθετο των θαλασσίων θεών, νυμφών, κλπ.  Ενώ ο Σουίδας λέει : «θεαί άλιαι, αι εν θαλάσση θεαί, Νηρηίδες».

Μία λέξη πραγματικά πανέμορφη που έχει γεννήσει πολλές άλλες – αλίπλαγκτος, αλίπεδος, αλίπλοος,  κλπ. - έχει πέσει σε αχρησία στην εποχή μας ενώ άλλα παράγωγα που έχει προσπορίσει στη γλώσσα μας η λέξη «αλς» όπως αλιεία, αλιεύω, παραλία, αλίπαστος, κ.α. χρησιμοποιούνται κατά κόρον.   

ΗΡΩ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ

ΠΗΓΕΣ :

 ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ, ΣΤ.1274-1282 (Η ΝΗΦΑΛΙΑ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ)

(Από το μύθο του Ιππόλυτου εμπνεύστηκαν πολλοί ποιητές και καλλιτέχνες της αρχαιότητας και των νεότερων χρόνων. Ο "Ιππόλυτος" του Ευριπίδη, που διδάχθηκε – παίχτηκε - στην Αθήνα το 428 π Χ είναι από τις καλύτερες τραγωδίες του).

ΛΕΞΙΚΟΝ ΣΟΥΙΔΑ Η ΣΟΥΔΑ

ΛΕΞΙΚΟ LIDDELL AND SCOTT

ΤΑ ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ – ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΑΝ. ΒΛΑΧΟΥ

 

Δημοσίευση στην εφημερίδα ΠΡΩΙΝΗ, Δευτέρα 12/7/21

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ - Αγυιά

 

 

 ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ

Τον Απρίλιο του 2014 το Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας και η ΛΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Πρέβεζας - Άρτας επέλεξαν ως  «Έκθεμα του Μήνα»  μια κεφαλή ειδωλίου ανδρικής μορφής παρουσιάζοντάς το και σε βίντεο που φιλοξενείται στη σελίδα του Μουσείου. Το ειδώλιο που βρέθηκε από ανασκαφές το 1999 δίπλα στο ναό του Απόλλωνα, είναι κατασκευασμένο από πηλό, χρονολογείται στην Πρώιμη Κλασική Περίοδο  και παριστάνει νέο άνδρα χωρίς γένια, πιθανώς τον Απόλλωνα, ο οποίος εικονίζεται με αμυγδαλόσχημα μάτια, λεπτή μύτη και καλοσχηματισμένους βοστρύχους. Μια από τις κύριες θεότητες που λατρεύτηκαν στην Αμβρακία ήταν ο Απόλλωνας, ο οποίος λατρεύτηκε ως Αγυιεύς. Η λέξη Αγυιεύς χρησιμοποιήθηκε ως επίκληση στον θεό Απόλλωνα ο οποίος προστατεύει το δρόμο (αγυιά) αλλά και τους ταξιδευτές.

Αγυιεύς επίσης σημαίνει  (κατά ομολογία του Σουίδα) κίονας με κατάληξη αιχμηρή,  «αγιεύς δε έστι κίων εις οξύ λήγων, ον ίστασι προ των θυρών». Με τον Σουίδα συμφωνεί και ο Διευχίδας:  […] εἰς Ἀγυιεὺς δέ ἐστι κίων εἰς ὀξὺ λήγων, ὃν ἱστᾶσι πρὸ τῶν θυρῶν.  Ἰδίους δὲ εἶναί φασιν αὐτοὺς Ἀπόλλωνος[…] Και κατά τον Αισχύλο, αγυιεύς σημαίνει: «ο εποπτεύων στράτες και δρόμους». Αλλά και ο Φερεκράτης (5ος αιώνας π.Χ.)  Αθηναίος ποιητής της Παλαιάς κωμωδίας,  λέει τα εξής : «ω Δέποτ΄αγιεύ, ταύτα νυν μέμνησό μου»,  όπου με το «αγιεύ» εννοεί τον θεό Απόλλωνα.

 

Η ΛΕΞΗ

αγυιά (η, ουσ. θηλ.) 

Η λέξη «αγυιά»  σημαίνει «δρόμος» και προέρχεται από το αρχαίο ρήμα άγω. Παρ’ όλο που το ρήμα και πλήθος παραγώγων του (ἀγός, φορτηγό, λοχαγός, στρατηγός, κυνηγός, χορηγός, ἀρχηγός, ἄγημα, ἀγωγή, ἀγωγός, ἀπαγωγή, ἐξαγωγή, παιδαγωγός, ψυχαγωγία, δημαγωγός, ἀγών, ἀγωνία, ἄκτωρ, κάταγμα, κα.) μας είναι πολύ γνωστά, η λέξη αγυιά έπαψε να χρησιμοποιείται στην καθομιλουμένη.

Στο βιβλίο μου Έρωτας Νηπενθής, υπάρχει ένα κείμενο με τον τίτλο Οἱ υἱοί τῶν ἀγυιῶν που σημαίνει Οι γιοί των δρόμων έχοντας στο κείμενο την έννοια «οι άνθρωποι του περιθωρίου» (ποιητική αδεία). Στην αναζήτησή μου λοιπόν τότε, ψάχνοντας τη λέξη αγυιά έπεσα σε κείμενο ανώνυμου συντάκτη που έδινε πληροφορίες για το τοπωνύμιο Αγυιά της Πάτρας, πρωτεύουσας του νομού Αχαΐας και έλεγε τα εξής : «Η Αγυιά είναι συνοικία της Πάτρας, καθώς επίσης όρμος και ακρωτήριο…  Σύμφωνα με τον ιστορικό…  το όνομα προέρχεται από τη λέξη aggio που σημαίνει όρμος, απάγκιο….». Όποια λεξικά και να άνοιξα, κανένα δεν μου έδωσε αποτέλεσμα που να συνδέει την λέξη αγυιά με τις λέξεις «aggio» και «απάγκιο». Ενώ όλα τα αρχαιοελληνικά λεξικά  αναφέρουν  πως η λέξη «αγυιά» προέρχεται από ρήμα «άγω» και της δίνουν την έννοια «δρόμος». Η λέξη απάγκιο προέρχεται από την αρχαία λέξη «άγκος» που σημαίνει καμπή, καμπύλη, κοίλωμα.

Η γνώμη μου λοιπόν είναι να μην αρκούμαστε στις απόψεις ανώνυμων συντακτών στο διαδίκτυο αλλά να αναζητούμε απόψεις και γνώμες των ειδικών και μάλιστα εκείνων που αναφέρουν πάντα πηγές.

ΗΡΩ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ

ΠΗΓΕΣ :

Το απόσπασμα του Διευχίδα προέρχεται από το βιβλίο Αριστοφάνης Κωμωδίες- Aristophanis Comœdiæ, Τόμος 4,Μέρος 2

Λεξικόν Σουίδα ή Σούδα

Φερεκράτης - «Κραπάταλοι»  - αναφορά του Σουίδα

Ευάγγελος Μαντουλίδης - Ετυμολογικό Λεξικό Αρχαίας Ελληνικής

(Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΠΡΩΙΝΗ, Δευτέρα 5/7/21)

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ - Μιάστωρ

 

 

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ

Πριν από χίλια περίπου χρόνια δημιουργήθηκε το σπάνιο και πολυσυλλεκτικό λεξικό του Σουίδα ή Σούδα που περιλαμβάνει λέξεις (ανάμεσά τους σπάνιες και άγνωστες σήμερα), φράσεις και εκφράσεις λογοτεχνικές και πολύτιμες. Ο συγγραφέας του  άντλησε  τη γνώση από προγενέστερες λεξικογραφικές πηγές της κλασικής περιόδου μέχρι και τον 10ο αιώνα που έζησε ο ίδιος  προσφέροντάς μας 30.000 λήμματα, πολλά από τα οποία περιέχουν στοιχεία από πηγές που διαφορετικά θα είχαν χαθεί στον καιρό μας.

Το λεξικό του είναι ένα από τα πολυτιμότερα έγγραφα για την ελληνική φιλολογία, τη γραμματική και τη λογοτεχνική ιστορία.

Η ΛΕΞΗ

Μιάστωρ - του μιάστορος

Τη λέξη σήμερα  τη συναντάμε σπάνια σε γραπτά κείμενα και σπανιότερα στον προφορικό λόγο. Προέρχεται από το ρήμα «μιαίνω» που σημαίνει «ρυπαίνω», «κηλιδώνω», «χραίνω», «επιδρώ βλαπτικά από ηθική και πνευματική άποψη».

Ο μιάστωρ ή μιάστορας, έχει την έννοια του άθλιου, αυτού που μιαίνει κάτι ή κάποιον, όπως λέει ο Σουίδας. Αν και η λέξη έχει πέσει σε αχρησία, ωστόσο παράγωγα του  «μιαίνω» όπως  μίασμα (=μόλυσμα), μιαρός (=βέβηλος, μολυσμένος) κ.α. ακούγονται συχνά. Αέναη και αΐδιος η ελληνική γλώσσα, προσφέρει τις λέξεις της στον δυτικό πολιτισμό. Στη γαλλική , αγγλική, γερμανική, ιταλική και ισπανική γλώσσα η λέξη «μίασμα» προφέρεται και σημαίνει ό,τι και στην ελληνική.

Σε μία από τις πολυάριθμες αναζητήσεις μου για τη λέξη <μιάστωρ> διαβάζω το εξής :

Υπάρχει ένα ενδιαφέρον είδος εντόμου με την ονομασία Miastor που παρουσιάζει μια ασυνήθιστη μέθοδο αναπαραγωγής που καλείται paedogenesis (παιδογονία) : οι μεγάλες προνύμφες παράγουν μικρότερες προνύμφες - θυγατέρες που παραμένουν μέσα στη μητέρα - προνύμφη, τρέφονται από αυτήν και τελικά την καταναλώνουν. Στη συνέχεια, οι προνύμφες - κόρες διαφεύγουν από το πτώμα της μητέρας τους και μπορούν να αναπαραχθούν με παρόμοιο τρόπο για αρκετές γενιές.

Ο Σουίδας στη λέξη μιάστορας δίνει μόνο μία εξήγηση : φονέας!

Ευχαριστώ για την ανάγνωση.

Ηρώ Καραμανλή

Πηγές :

ΛΕΞΙΚΟΝ ΣΟΥΪΔΑ ή ΣΟΥΔΑ

ΕΛΛΗΝ ΛΟΓΟΣ – ΑΝΝΑ ΤΖΙΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ

ΤΑ ΡΗΜΑΤΑ –ΟΜΑΛΑ ΚΑΙ ΑΝΩΜΑΛΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ – ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΑΝ. ΒΛΑΧΟΥ

(Δημοσίευση στην εφημερίδα ΠΡΩΙΝΗ, Δευτέρα 28/6/21)

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ - νηπενθής

 

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ

 «Και οι λέξεις, φλέβες είναι. Μέσα τους, αίμα τρέχει…» Γιάννης Ρίτσος

Από την αρχαιότητα και για πολλούς αιώνες, μορφωμένος  ἐδύνατο να θεωρηθεί μόνο εκείνος ο άνθρωπος, που κατείχε άψογα την ελληνική γλώσσα. Ως μια γλώσσα, στην οποία αναπτύχθηκε η πρώτη ευρωπαϊκή λογοτεχνία, η φιλοσοφία, οι θεωρητικές επιστήμες και η ιατρική, η ελληνική γλώσσα σε σημαντικό βαθμό προσδιόρισε τον τρόπο σκέψης των πληθυσμών της Ευρώπης. Η ελληνική γλώσσα, η γλώσσα του Ομήρου και του Θουκυδίδη, του Σοφοκλή και του Αριστοτέλη, η γλώσσα των Αγίων Γραφών, των βυζαντινών χρονογραφημάτων, η γλώσσα του Σολωμού και του Κάλβου, του Παλαμά, του Ελύτη, του Ρίτσου, είναι η γλώσσα που τεκμηριώνει και αντικατοπτρίζει τη συνέχεια του Ελληνισμού από την αρχαιότητα έως της μέρες μας.

Στη σημερινή εποχή, η ομορφιά της ελληνικής γλώσσας τείνει να εξαφανιστεί επειδή πολυάριθμες λέξεις της έχουν πέσει σε αχρησία. Ας δούμε μία από αυτές.

Η ΛΕΞΗ «Νηπενθής»

Την λέξη την συναντάμε στην δεύτερη, χρονικά,  ποιητική συλλογή του Κώστα Καρυωτάκη, με τον τίτλο Νηπενθή που εκδόθηκε το 1921.

Νηπενθής χαρακτηρίζεται ο άνθρωπος που έχει καταφέρει να αποβάλει  το πένθος από τη ζωή του, αυτός που δεν αισθάνεται θλίψη. Πρόκειται για μια σύνθετη λέξη με πρώτο συνθετικό το στερητικό πρόθημα «νη»  και δεύτερο συνθετικό τη λέξη «πένθος». Το μόριο «νη» λοιπόν όταν βρίσκεται στην αρχή μιας σύνθετης λέξης, της δίνει αρνητική σημασία από τη σημασία που έχει η δεύτερη λέξη όταν είναι μόνη της.

Νηκερδής = νη + κέρδος = ο ανώφελος, ο δίχως κέρδος.

Νήπιο = νη + έπος (ομιλἰα) = αυτό που δεν μιλάει

Νηνεμία, νημερτής, νηλεής, κλπ.

Υπάρχουν ωστόσο τρεις λέξεις, οι οποίες δέχονται αυτήν την άρνηση στο τέλος τους.  «Τὰ στερητικὰ καὶ τὰ ἐπιτατικὰ πάντα ἐν τῇ ἀρχῇ θέλουσι τίθεσθαι, πλὴν τοῦ  γαλήνη, χελώνη, σελήνη».

σελήνη = σέλας(λαμπερό φως)  + νη = δεν έχει δικό της φώς, είναι ετερόφωτη.

γαλήνη = ἅλς (θάλασσ) + νη = δεν έχει κύμα, θαλασσοταραχή.

χελώνη = κέλλω (τρέχω στην ακτή) + νη = δεν τρέχει.

Το μόριο  «νη» ωστόσο εκτός από αρνητικό ή στερητικό, όταν βρίσκεται μόνο του σε μία πρόταση είναι ισχυρό βεβαιωτικό. Και επειδή χρησιμοποιείται σε όρκους ονομάζεται και ομοτικό.

Νή Δί', ὦ Καλλία, τελέως ἡμᾱς ἑστιᾷς - Μα τον Δία, πολύ ωραία μας φιλοξενείς, Καλλία. (Ξενοφών, Συμπόσιον)

Ἀλλὰ νὴ Δία ταῦτα μὲν οὕτως δεῖν ἔχειν φήσομεν - Αλλά μά το Δία θα πούμε ότι αυτά έτσι πρέπει να έχουν. (Δημοσθένης, Υπέρ Μεγαλοπολιτών)

 Ηρώ Καραμανλή

Πηγές :

ΛΕΞΙΚΟΝ ΣΟΥΪΔΑ ή ΣΟΥΔΑ

ETYMOLOGIKON MAGNUM LEXICON - GAISFORD THOMAS

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ "ΗΛΙΟΥ"

(Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΠΡΩΙΝΗ, Τρίτη  22/6/21)