ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ - νηπενθής

 

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΦΛΕΒΕΣ

 «Και οι λέξεις, φλέβες είναι. Μέσα τους, αίμα τρέχει…» Γιάννης Ρίτσος

Από την αρχαιότητα και για πολλούς αιώνες, μορφωμένος  ἐδύνατο να θεωρηθεί μόνο εκείνος ο άνθρωπος, που κατείχε άψογα την ελληνική γλώσσα. Ως μια γλώσσα, στην οποία αναπτύχθηκε η πρώτη ευρωπαϊκή λογοτεχνία, η φιλοσοφία, οι θεωρητικές επιστήμες και η ιατρική, η ελληνική γλώσσα σε σημαντικό βαθμό προσδιόρισε τον τρόπο σκέψης των πληθυσμών της Ευρώπης. Η ελληνική γλώσσα, η γλώσσα του Ομήρου και του Θουκυδίδη, του Σοφοκλή και του Αριστοτέλη, η γλώσσα των Αγίων Γραφών, των βυζαντινών χρονογραφημάτων, η γλώσσα του Σολωμού και του Κάλβου, του Παλαμά, του Ελύτη, του Ρίτσου, είναι η γλώσσα που τεκμηριώνει και αντικατοπτρίζει τη συνέχεια του Ελληνισμού από την αρχαιότητα έως της μέρες μας.

Στη σημερινή εποχή, η ομορφιά της ελληνικής γλώσσας τείνει να εξαφανιστεί επειδή πολυάριθμες λέξεις της έχουν πέσει σε αχρησία. Ας δούμε μία από αυτές.

Η ΛΕΞΗ «Νηπενθής»

Την λέξη την συναντάμε στην δεύτερη, χρονικά,  ποιητική συλλογή του Κώστα Καρυωτάκη, με τον τίτλο Νηπενθή που εκδόθηκε το 1921.

Νηπενθής χαρακτηρίζεται ο άνθρωπος που έχει καταφέρει να αποβάλει  το πένθος από τη ζωή του, αυτός που δεν αισθάνεται θλίψη. Πρόκειται για μια σύνθετη λέξη με πρώτο συνθετικό το στερητικό πρόθημα «νη»  και δεύτερο συνθετικό τη λέξη «πένθος». Το μόριο «νη» λοιπόν όταν βρίσκεται στην αρχή μιας σύνθετης λέξης, της δίνει αρνητική σημασία από τη σημασία που έχει η δεύτερη λέξη όταν είναι μόνη της.

Νηκερδής = νη + κέρδος = ο ανώφελος, ο δίχως κέρδος.

Νήπιο = νη + έπος (ομιλἰα) = αυτό που δεν μιλάει

Νηνεμία, νημερτής, νηλεής, κλπ.

Υπάρχουν ωστόσο τρεις λέξεις, οι οποίες δέχονται αυτήν την άρνηση στο τέλος τους.  «Τὰ στερητικὰ καὶ τὰ ἐπιτατικὰ πάντα ἐν τῇ ἀρχῇ θέλουσι τίθεσθαι, πλὴν τοῦ  γαλήνη, χελώνη, σελήνη».

σελήνη = σέλας(λαμπερό φως)  + νη = δεν έχει δικό της φώς, είναι ετερόφωτη.

γαλήνη = ἅλς (θάλασσ) + νη = δεν έχει κύμα, θαλασσοταραχή.

χελώνη = κέλλω (τρέχω στην ακτή) + νη = δεν τρέχει.

Το μόριο  «νη» ωστόσο εκτός από αρνητικό ή στερητικό, όταν βρίσκεται μόνο του σε μία πρόταση είναι ισχυρό βεβαιωτικό. Και επειδή χρησιμοποιείται σε όρκους ονομάζεται και ομοτικό.

Νή Δί', ὦ Καλλία, τελέως ἡμᾱς ἑστιᾷς - Μα τον Δία, πολύ ωραία μας φιλοξενείς, Καλλία. (Ξενοφών, Συμπόσιον)

Ἀλλὰ νὴ Δία ταῦτα μὲν οὕτως δεῖν ἔχειν φήσομεν - Αλλά μά το Δία θα πούμε ότι αυτά έτσι πρέπει να έχουν. (Δημοσθένης, Υπέρ Μεγαλοπολιτών)

 Ηρώ Καραμανλή

Πηγές :

ΛΕΞΙΚΟΝ ΣΟΥΪΔΑ ή ΣΟΥΔΑ

ETYMOLOGIKON MAGNUM LEXICON - GAISFORD THOMAS

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ "ΗΛΙΟΥ"

(Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΠΡΩΙΝΗ, Τρίτη  22/6/21)